Περί συνωμοσιολογίας (ή περί της άρνησης της ψυχικής πραγματικότητας)

Έχουν περάσει περίπου εννέα μήνες από τότε που η πανδημία εισήλθε απρόσμενα και βίαια στις ζωές μας εγκαθιδρύοντας μία νέα πραγματικότητα. 

Μία πραγματικότητα εξαιρετικά δύσκολη, η οποία έχει τροποποιήσει ριζικά όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητάς μας. Πρόκειται περί της πραγματικότητας του κορονοϊού.

Σήμερα έχουμε πλέον διαβεί για τα καλά το κατώφλι του δεύτερου κύματος της πανδημίας: ενός κύματος εξαιρετικά φονικού, το οποίο σύσσωμη η ανθρωπότητα προσπαθεί να περιορίσει. Kαι ενώ λοιπόν οι επιπτώσεις της πανδημίας είναι έκδηλες σε όλα τα επίπεδα, ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα φαινόμενο εξίσου “μολυσματικό” με τον ιό: τους αρνητές της πανδημίας.

Πρόκειται περί μίας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι όχι μόνον αρνούνται την ύπαρξη της πανδημίας, αλλά επινοούν διάφορες ανακριβείς και αναληθείς θεωρίες προκειμένου να εξηγήσουν την ύπαρξή της. Στις παρακάτω γραμμές θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω περιληπτικά το ψυχολογικό προφίλ των “συνωμοσιολόγων” και να παρουσιάσω τις ψυχολογικές προεκτάσεις του φαινομένου αυτού.

Για να μπορέσουμε, ωστόσο, να κατανοήσουμε το ψυχολογικό προφίλ των συνωμοσιολόγων, θα πρέπει να κατανοήσουμε ορισμένα πράγματα σχετικά με τη δυναμική του άγχους. Ήδη από τη γέννηση μας ερχόμαστε αντιμέτωποι με δύο ανυπόφορα άγχη: το άγχος αφανισμού (άγχος/φόβος θανάτου) και το άγχος της εγκατάλειψης. Το άγχος αφανισμού/θανάτου εμφανίζεται από την αρχή της ζωής. Ερχόμαστε στον κόσμο ως βρέφη, τρωτοί και αδύναμοι και θα ήταν αδύνατον να επιβιώσουμε χωρίς την καθοριστική συμβολή ενός προσώπου φροντίδας. Αν η φροντίδα αυτή είναι σχετικά καλή και ικανοποιητική, δημιουργούνται αισθήματα ασφάλειας και ψυχικής ανθεκτικότητας που δρουν προστατευτικά απέναντι σε αυτό το ανυπόφορο άγχος.

Υπάρχουν όμως εξωτερικά γεγονότα που ανακινούν αυτά τα αυτά τα ανυπόφορα άγχη. Η εμφάνιση της πανδημίας μας έκανε να παλινδρομήσουμε σε ένα στάδιο πλήρους αβοηθησίας ξυπνώντας μέσα μας το φόβο του αφανισμού.

Η άρνηση της πανδημίας και οι θεωρίες συνωμοσίας που την συνοδεύουν αποτελούν μία άμυνα απέναντι στον φόβο αυτό. Οι συνωμοσιολόγοι είναι άνθρωποι με χαμηλή ψυχική ανθεκτικότητα. Η εξωτερική και πραγματική απειλή του κορονοϊού τους οδηγεί στο να επιστρατεύσουν ασυνείδητα έναν πανίσχυρο πρωτόγονο αμυντικό μηχανισμό τον οποίο ονομάζουμε “άρνηση της ψυχικής πραγματικότητας”.

Αυτό που ουσιαστικά δεν αποδέχεται ένας αρνητής της πανδημίας δεν αφορά τόσο την ύπαρξη του ιού (αν και φαινομενικά αυτό υποστηρίζει), αλλά κυρίως την ψυχική του ευαλωτότητα. Αρνείται τον φόβο και την αδυναμία που νιώθει μπροστά σε κάτι μεγαλύτερο από αυτόν. Αρνείται να μολυνθεί με τον “ιό της ευαλωτότητας”. Δεν αποδέχεται το έντονο άγχος, τον φόβο και την αδυναμία του. Αρνείται την ίδια του την συναισθηματική πραγματικότητα.

Αποκυρρήσωντας την ψυχική του πραγματικότητα προσπαθεί παράλληλα να την ελέγξει. Αισθάνεται ένα ψευδές συναίσθημα παντοδυναμίας το οποίο συνοδεύεται από ένα αίσθημα υποτίμησης. Υποτιμά τον πραγματικό κίνδυνο, μικραίνοντας τον έτσι ώστε να τον χωρέσει μέσα του. Και αυτό ακριβώς είναι το βασικό πρόβλημα των αρνητών: η έλλειψη χώρου. Αδυνατούν να φιλοξενήσουν μέσα τους αυτά τα πολύ δύσκολα συναισθήματα και κυρίως τον φόβο που γεννά, σε όλους μας, μία τέτοια συνθήκη. Η άρνηση, ο παντοδύναμος έλεγχος και η υποτίμηση είναι πρωτόγονοι αμυντικοί μηχανισμοί που σκοπό έχουν να εξαφανίσουν ή να μειώσουν το άγχος του.

Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι προϊόν αυτών των τριών αμυντικών μηχανισμών. Λόγω της ανικανότητας τους να αντέξουν το άγχος που δημιουργεί η πραγματικότητα του κορονοϊού, την αρνούνται και προσπαθούν να την ελέγξουν μέσα από έναν παντοδύναμο τρόπο. Ο φόβος που βιώνουν μέσα τους προβάλλεται έξω από αυτούς με επιθετικό τρόπο και αποδίδεται σε άλλους τους οποίους οι συνωμοσιολόγοι καθιστούν υπεύθυνους για όλα τα δεινά της πανδημίας. Με αυτόν τον τρόπο ο αόρατος και άγνωστος εχθρός γίνεται ορατός, γνωστός και κατ' επέκταση ελέγξιμος. Κατασκευάζουν έτσι παρανοϊκές θεωρίες τις οποίες ασπάζονται με ναρκισσιστική ψευδό-σιγουριά.

Ο συνωμοσιολόγος είναι ένα άτομο με πτωχή ικανότητα αξιολόγησης της πραγματικότητας. Θεμελιώδες χαρακτηριστικό των ατόμων αυτών είναι να αποτινάσουν από πάνω τους πτυχές του εαυτού τους τις οποίες δε μπορούν να αντέξουν. Όσο περισσότερο συναισθηματικά ανώριμος είναι ένας άνθρωπος, τόσο περισσότερο τείνει να προβάλλει στους άλλους ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά και ιδιότητες που ανήκουν στον ίδιο. Το αποτέλεσμα αυτής της ψυχικής διαδικασίας είναι η στρέβλωση της πραγματικότητας στην οποία κυριαρχούν έντονα παρανοϊκά στοιχεία.

Οι συνωμοσιολόγοι είναι δραπέτες της ίδιας τους της ύπαρξης. Η εσωτερική τους πραγματικότητας είναι τόσο οδυνηρά ανυπόφορη που τους ωθεί να οπισθοχωρήσουν σε ψυχωτικού τύπου εσωτερικά καταφύγια. Δεν είναι αρνητές της πανδημίας, είναι αρνητές της ίδιας τους της ψυχικής τους πραγματικότητας.

Η προσωπική μου άποψη είναι ότι η πανδημία ήρθε να μας θυμίσει ποιοι πραγματικά είμαστε. Και στην πραγματικότητα είμαστε μικροί, τρωτοί και ευάλωτοι. Ίσως να ήταν βοηθητικό να αρχίσουμε να αναγνωρίζουμε τη θέση μας ξανά μέσα στο φάσμα της ζωής, βλέποντας τους εαυτούς μας ως μικρές δημιουργίες της και όχι ως παντοδύναμα όντα που προσπαθούν επί ματαίω να την ελέγξουν....

Θεόδωρος Παπαγαθονίκου

"Ο Θεόδωρος Παπαγαθονικου είναι Ψυχολόγος (ΜΑ) με εκπαίδευση στην ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία και υποψήφιος διδάκτορας στο Κέντρο Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου".

o-klooun.com